Nikiszowiec to jeden z najciekawszych przykładów osiedli patronackich. Kolonia robotnicza powstała przy szybie kopalnianym Nickisch i właśnie od niej otrzymała swoją nazwę. Główne cechy charakterystyczne osiedla to uporządkowana forma, która umożliwiła uzyskanie efektu ładu architektonicznego, widocznego szczególnie z lotu ptaka.
Nikiszowiec – kolonia robotnicza o miejskim charakterze
Osiedle Nikiszowiec znajduje się przy wschodniej granicy Katowic. To jedno z wielu osiedli, które zbudowano z przeznaczeniem dla robotników oraz górników, w pobliżu miejsc ich pracy.
Nikiszowiec powstawał w latach 1908-24. Autorami projektu byli Georg i Emil Zillmann. Spośród innych podobnego typu zabudowań wyróżnia go architektura i miejski charakter. W przeciwieństwie do najczęściej stawianych familoków, osiedle przy kopalni Nickish inspirowane było miejską, gęstą zabudową, z dużą liczbą wąskich ulic, które zbiegają się na głównym placu. Stanowi on, podobnie jak rynek w założeniach miejskich, centralny punkt, w którym toczy się życie społeczne.
Głównym punktem placu jest neobarokowy kościół pw. św. Anny, który powstał w latach 1914-1927. Rynek otoczony jest arkadowymi podcieniami, w których znajdowały się placówki usługowe, nazywane konsum. Na placu Wyzwolenia znajdował się również budynek gospody z mozaiką w formie róży. Sklepy zlokalizowane były również się na najniższych kondygnacjach bloków. Na terenie placu znajdowały się natomiast także m.in. placówki edukacyjne, pralnia, dom noclegowy, łaźnia i suszarnia.
Ulice zamykały przewiązki, stanowiące połączenie pomiędzy poszczególnymi blokami i jednocześnie bramę, oddzielającą osiedle od pozostałej części miasta. Tego rodzaju zakończenie ciągów podkreślało samowystarczalność osiedla.
Ze względu na oryginalność założeń oraz dobre zachowanie zabudowań, osiedle w 2011 zostało uznane za Pomnik Historii.
Zabudowa osiedla
Charakterystyczna dla osiedla Nikiszowiec jest ujednolicona geometryczna forma zabudowy, skomponowana z 6 kwartałów, na które składa się 9 bloków wraz z wewnętrznymi dziedzińcami. Na terenie placów zlokalizowane były budynki gospodarcze, służące do hodowli zwierząt, a także piece. Pomiędzy kwartałami przebiegają prostopadle ulice.
Architektura bloków
Wszystkie bloki są trzykondygnacyjne, zbudowane z czerwonej, niewykończonej cegły. Mimo ujednoliconej formy i kolorystyki, budynki różnią się od siebie detalami architektonicznymi. Elewacje bloków wyróżniają się wzorami ułożonymi z cegły, kształtem wykuszy, fryzami, wejściami do klatek schodowych, a także loggiami, które występowały tylko w niektórych lokalach. W Nikiszowcu znaleźć można również typowe dla osiedli robotniczych, czerwone wykończenie wnęk okiennych.
Oprócz tego poszczególne kwartały różnią się od siebie także wielkościom oraz rzutami.
Łącznie na terenie osiedla znajdowało się 1 000 mieszkań. Najczęściej mieszkania miały powierzchni około 63 metrów kwadratowych. Wyjątkiem były lokale umiejscowione na najniższej kondygnacji przy brami wjazdowej, których metraż wynosił 53 metry kwadratowe.
